انسان و محیط زیست
طبیعت و محیط زیست، موهبتی خداوندی است که از مجموعه موجودات، منابع و عوامل و شرایط هماهنگی که در اطراف هر موجود زنده وجود دارد و ادامه حیات به آن وابسته است به وجود می آید.
آلودگی محیط زیست بر کیفیت و چرخه طبیعی اثر می گذارد و پی آمدهای زیان باری برای زندگی انسان، حیوان، گیاه و بناها دارد. در جهان امروز، مسئله آلودگی، یکی از مهم ترین و حادترین مشکل تمدن انسانی است و نقش انسان در آلودگی محیط زیست بسیار چشم گیر است. طبیعت، برای بقای نسل بشر آفریده شده است و پیوندی ناگسستی میان انسان و طبیعت وجود دارد.
امام علی علیه السلام این پیوند و پیوستگی انسان با طبیعت پیرامون را به زیبایی بیان می کند:
تقوا پیشه کنید در حق بندگان و شهرها، که شما مسئول هستید؛ حتی از سرزمین ها و چهارپایان. انسان هرگز اجازه ندارد خود را رها و لجام گسیخته و آزاد در بهره برداری از طبیعت بداند و حق ندارد با آلوده کردن و ویران ساختن طبیعت، به آسایش برسد.
پیام متن:
1. طبیعت، نعمتی است که خداوند به امانت در اختیار انسان قرار داده و آدمیان در برابر چگونگی بهره برداری از آن مسئول هستند.
2. آلودگی محیط زیست به زیان انسان و همه موجودات تمام می شود.
طبیعت، بستر رشد و تعالی انسان
فرهنگ اسلامی، طبیعت را گهواره و زمینه ساز پرورش و کمال انسان می داند. ازاین رو، با هر کس که به این عامل، آسیب و زیان رساند و آن را برای رشد بشر ناامن سازد، مقابله می کند. نظام طبیعت، بر اساس حکمت آفریده شده و همه عناصر آن از ابر و باد و مه و خورشید و فلک درکارند تا آدمی در پرتو آنها از مادیت به معنویت برسد و دنیا و آخرت را به شایستگی در خود به کمال برساند.
امام صادق علیه السلام به مُفَضَّل بن عمر می فرماید:
اگر تو جهان آفرینش را با اندیشه و خردت درست ارزیابی کنی، آن را مانند ساختمانی می یابی که همه آنچه آفریده ها به آن نیازمند بوده اند، در آن پیش بینی شده است. آسمان، بسان سقفی است برافراشته؛ زمین بسان فرشی است گسترده؛ ستارگان، چراغ های چیده شده را مانند؛ گوهرها در دل این جهان ذخیره شده اند و همه چیز برای انسان آماده شده و آدمی مانند صاحب خانه ای، همه آنچه هست، در ملک اوست. گونه گونی گیاهان و حیوانات، برای برآوردن منافع و مصالح او تهیه شده است.
پس باید از متاع های گوناگون آن در راه اطاعت خدا و رشد الهی بکوشیم و بهره ببریم.
پیام متن:
خداوند همه نعمت های خود را در عالم طبیعت، برای رشد و تعالی آدمی آفریده و انسان را خلیفه و مالک این نعمت ها قرار داده است. بنابراین، همگان موظفند برای حفظ طبیعت بکوشند.
حفظ طبیعت در جهان بینی اسلامی
یکی از صفات خداوند، حفیظ است و در جهان بینی اسلامی، کل هستی در حوزه حفاظت پروردگار قرار دارد. بر اساس آموزه های دینی، انسان مسلمان نیز باید خود را به این صفت بیاراید و خود را در هر مکان و موقعیتی نگه دارنده و پاسدار امانت ها و نعمت ها از جمله محیط زیست انسانی بداند. پیشگیری از نابودی و تلف شدن طبیعت نیز با رعایت امانت داری و حفاظت امکان پذیر است.
پیامبر اسلام زمین را مادر انسان و امین خداوند می داند و می فرماید: «در نگه داری زمین بکوشید و به آن حرمت نهید که مادر شماست. هر کس بر روی آن کار نیک و یا بدی انجام دهد، گزارش خواهد کرد».
داشتن چنین نگاهی به طبیعت که پیامبر آن را به پیروان خود می آموزد و نیز خود را فرزند و پرورش یافته دامن او دانستن، در بهره وری درست از آن، اثر فراوان دارد.
پیام متن:
1. آن که در حفظ طبیعت و محیط زیست کوشاست، در واقع به صفتی خدایی آراسته شده است.
2. به فرموده پیامبر گرامی اسلام: «زمین را نوازش کنید و از آن برکت بگیرید؛ زیرا او مادر شماست، مادری که به فرزندانش مهربان است».2
آبادگری در بینش اسلامی
در بینش دین اسلام، انسان پیوند ویژه ای با طبیعت دارد. انسان از زمین پدید آمده است و باید حرمت آن را نگه دارد، حفظ حرمت زمین به این است که آن را آباد سازند و از ویرانی در امان دارند. خداوند نیز در قرآن می فرماید: «او شما را از زمین پدید آورد و خواست که آبادانش دارید.» از نگاه قرآن، آبادانی زمین، وظیفه انسان است. خداوند با اینکه طبیعت را رام شده انسان می داند و اینکه می تواند هرگونه بهره برداری از آن بکند، به او هشدار می دهد که به بهانه استفاده از طبیعت، نباید آن را نابود سازد. باید به گونه ای از طبیعت بهره برد که جریان حیات و زندگی بخشی همچنان برای نسل های آینده فراهم باشد.
«آلوده کردن آب ها، از میان بردن پوشش های گیاهی، استفاده بی رویه از چوب جنگل ها، هدر دادن انرژی طبیعی و کوتاهی در بازسازی محیط زیست، در واقع، دور شدن از آموزه های ارزشمند انسانی و الهی است.»
پیام متن:
آباد ساختن زمین، وظیفه شرعی و اخلاقی همه انسان هاست.
جنگل؛ طلای سبز
جنگل، از ثروت های طبیعی و از عناصر مهم حیات وحش هر زمینی به شمار می آید. با قطع درختان و نابودی جنگل ها، به پیشروی آب باران در زمین های صاف کمک و هموار و در نتیجه از ذخیره شدن آب در خاک جلوگیری می شود و به دنبال آن، فرسایش منابع طبیعی آغاز می گردد.
عواملی همچون توجه نکردن به ارزش های زیست محیطی و تنوع زیستی، سامان ندادن به مراکز جمعیتی و مشاغل داخل و حاشیه جنگل ها، بهره برداری بی رویه و غیراستاندارد از درختان و منابع جنگلی و جاده سازی، در سرعت بخشی به تخریب وسیع این منابع ارزشمند بسیار مؤثرند. جنگل، هدیه خدایی و دوست لازم بشر به شمار می رود. هیچ یک از پدیده های طبیعت، به اندازه جنگل در زندگی سالم آدمیان نقش اساسی ندارد. انسان نخستین، تنها در پناه طبیعت توانست به حیات و تولید نسل خود ادامه دهد. آدمی در قبال نگه داری جنگل و نوع بهره وری از آن، مسئول است. بدیهی است که جنگل، فقط متعلق به یک نسل و زمان خاص نیست، بلکه یک سرمایه ملی و جهانی است. در گفتار دینی نیز بارها به اهمیت درخت و درخت کاری و حفظ و پرورش گیاهان اشاره شده است.
پیامبر گرامی اسلام در حدیثی فرمود: «هرکه درختی بنشاند و ثمر دهد، خداوند به اندازه میوه های آن درخت به او پاداش می دهد».
پیام متن:
1. انسان در قبال همه آفریده های خداوند مسئول است، از جمله در برابر جنگل که ثروت و سرمایه ای طبیعی به شمار می رود و در زمینه رفاه و تامین نیازهای آدمی، یکی از نعمت های بزرگ خداوند است.
2. امام صادق علیه السلام : «خداوند، درخت را برای انسان آفرید و بر او تکلیف کرد که آن را بکارد و آبیاری کند و برای نگه داری آن تلاش ورزد».2
نقش خاک در محیط زیست انسان
از انواع آلودگی های محیط زیست، آلودگی خاک است. خاک، از منابع مهم طبیعت و پالاینده و تصیفه کننده آن است. بدون خاک سالم، ادامه زندگی ممکن نیست؛ زیرا 95 درصد غذای انسان از زمین تأمین می شود. خداوند، زمین و آسمان و همه نعمت های آن را برای آدمی آفریده و طبیعت را رام و مطیع انسان ساخت تا بتواند هرگونه بهره را از آن ببرد.
«همه عناصر طبیعت، از آنِ همه انسان ها و بلکه همه آفریده های خداوند است و هیچ کس حق نابودی و آلودگی آنها را ندارد. عواملی چون رشد شهرنشینی، ازدیاد زباله های شهری و جذب شدن برخی مواد شیمیایی در خاک، حفاری های معادن، چرای بی رویه دام ها، استفاده از سموم و آفت کش ها و مصرف بیش از حد کودهای شیمیایی، به فرساش و آلودگی خاک و تخریب سطح زمین می انجامد. منابع محیط زیست، از مشترکاتند و همه حق دارند درست و منظم از آنها استفاده بکنند و کسی حق ندارد با آلوده کردن و استفاده نادرست آنها، زیست دیگران را به محیطی غیربهداشتی، دشوار و خطر آفرین تبدیل کند و همه در برابر این عناصر، مسئول هستند.»
پیام متن:
پرهیز از آلوده کردن خاک و استفاده درست از آن، به منظور تأمین نیازهای انسان، نوعی شکرگذاری، دوستی با طبیعت و امانت داری در مقابل نعمت های خداوندی است.
دنیای امروز و محیط زیست بی روح
دنیای صنعتی امروز با تخریب جنگل ها و نابودی فضاهای سبز و پژمردگی و مرگ گل و گیاه روبه روست. پیشرفت بی رویه صنعت، همان گونه که صفا، یک دلی و پیوندهای استوار خانوادگی را از مردم صنعت زده گرفته و روانشان را رنجور و افسرده ساخته است، آخرین روزنه های امید را نیز که جنگل ها و دشت های خرم و مزرعه های سرسبز بود، تباه ساخت و انسان را در میان آهن های خشن، دیوارهای بتونی و دود و آلودگی های گوناگون صنعتی، بی کس و تنها رها کرد. اکنون انسان های بی شماری به سرگردانی، پریشان حالی و افسردگی دچار شده اند که نتیجه شوم و ناخواسته جهان صنعتی است و آرام آرام به فاجعه ای انسانی تبدیل می شود. گفتنی است که دانشمندان، آفات صنعتی را بیش از بلاهای طبیعی دانسته اند. بر این اساس، احیای دوباره محیط زیست و برگرداندن سرزندگی و شادابی زمین به آن، عامل مهمی در ایجاد روحیه نشاط و امید در انسان هاست.
پیام متن:
تخریب محیط زیست، به افسردگی انسان ها می انجامد و آبادسازی محیط زیست، با شادابی آنان ارتباط تنگاتنگ دارد.
